Doğrulama Platformları Rehberi: Gerçeği öğrenmeden paylaşım yapma!


SOSYAL medyada bir paylaşım, bir görsel, bir anket ya da bir iddia göz açıp kapayıncaya kadar milyonlara ulaşabiliyor. Fakat bir sorun var: Bu bilgilerin hangisi doğru? Hangisi çarpıtılmış, değiştirilmiş ya da kasıtlı olarak hazırlanmış?

“Infodemi” çağında yaşıyoruz. Yani, bilgi bolluğu ama aynı zamanda yalan seli içinde.

Neyin doğru olduğunu artık yalnızca gazeteciler değil, hepimiz sorgulamalıyız.

Peki nasıl?

Bu yazıda tam da bu soruya yanıt arıyoruz: Doğrulama platformları nedir? Türkiye’de hangi platformlar var? Nasıl çalışır, nasıl kullanılırlar? Ayrıca, herhangi bir içeriği paylaşmadan önce dijital vatandaşlık bilinciyle nasıl hareket etmeliyiz?


TÜRKİYE'DEKİ DOĞRULAMA PLATFORMLARI

Öncelikle doğrulama platformlarının ne işe yaradığı sorusu ile başlayalım. Bu platformların en genel amacı, medyadan kamuoyuna sunulan şüpheli içerikleri değerlendirmek ve kamuoyunun doğru bilgiye erişmesini sağlamak şeklinde özetlenebilir.

Böylece bireylerin ve toplumun gerçeklere dayalı karar alma gücünü artırmada doğrulama platformları bir tür “dijital bağışıklık sistemi güçlendiricileri” olarak görülebilir. Bu platformlar için “dijital çağın akıl filtresi” yakıştırmasında bulunanlar da vardır.

İşte Türkiye’deki doğrulama platformları…


1. Teyit.org

2016 yılında kurulan Teyit.org, Türkiye’nin en bilinen doğrulama platformlarından biridir. Amaçları; kamusal alanda dolaşan yanlış bilgileri analiz etmek, içerikleri doğruluk testine tabi tutmak ve medya okuryazarlığını artırmaktır. Web siteleri ve sosyal medya hesapları aracılığıyla kullanıcıların şüpheli içerikleri kendilerine iletmelerini sağlar. Yöntemleri arasında kaynak araştırması, tersine görsel arama, arşiv taraması gibi teknikler bulunur. Şeffaflık politikaları gereği, her doğrulama süreci açık bir biçimde kullanıcıyla paylaşılır.

Teyit’e ulaşmak için www.teyit.org adresine girerek, “bunu teyit eder misiniz?” başlığıyla kendi karşılaştığınız içerikleri iletebilirsiniz.

İşte Teyit’te yakın zamanda sorulan bazı sorular:

  • SZC TV’de yayınlanan Cumhurbaşkanlığı seçimi anketi güncel mi?
  • Hayatını kaybeden İsrail askerlerini gösteren fotoğraf gerçek mi?
  • Bir gorilin çocuğu annesine teslim ettiği video gerçek mi?
  • Japon bir tasarımcı sahilde kuma saplanabilen bira şişesi mi üretti?
  • Kuş yuvasındaki zürafa yavrularını gösteren video gerçek mi?


2. Doğruluk Payı

Türkiye’nin ilk kurumsal doğruluk kontrol platformudur. 2014 yılında kurulmuştur. Daha çok siyasî söylemlerin doğruluğunu analiz eden Doğruluk Payı, siyasetçilerin ifadelerini somut verilerle karşılaştırır. “%100 doğru”, “büyük ölçüde doğru”, “çarpıtılmış”, “büyük ölçüde yanlış” ve “tamamen yanlış” gibi derecelendirmelerle kamuoyunu bilgilendirir. Verilere dayalı, tarafsız ve sistematik analizlerde bulunur. Ayrıca kamuya açık veri setlerine dayalı görsel içeriklerle yayınlar üretir. Sosyal medyada viral olarak içeriklere ilişkin değerlendirmeler de sunar.

İsterseniz, www.dogrulukpayi.com adresinden güncel analizleri takip edebilir, siyasetçilerin ifadelerinin ne kadar “gerçek” olduğunu görebilirsiniz.

Bugün itibarıyla Doğruluk Payı’na sorulan bazı soru ve konular ise şunlar:

  • Meyveş Nine uzaylı mı?
  • Video Teksas’taki sel felaketini mi gösteriyor?
  • Video Suriye’deki camiden cihat çağrısı yapıldığını mı gösteriyor?
  • Türkiye’de emeğin durumu
  • Epstein davası nedir, ne değildir?


3. Malumatfuruş

Bir nevi medya içeriği detektifi gibi çalışan bu platform, gazete köşe yazılarında, haberlerde ya da sosyal medyada dolaşan bilgi yanlışlarını tarihsel ve bağlamsal olarak inceler. Sıklıkla “eksik bilgi”, “yanlış genelleme”, “asılsız rivayet” gibi kategorilerle analiz yapar. Esprili üslubu ve titiz belgelemeleri ile dikkat çeker.

malumatfurus.org adresinde güncel bazı başlıklar şunlardır:

  • Türkiye’de ormanların kasten yakıldığı ana ait sanılarak paylaşılan görüntüler
  • Ekrem İmamoğlu’nun mahkeme salonunda baş gardiyan tarafından alkışlandığı iddiasıyla paylaşılan görüntü
  • 1930’lu yıllarda Türkiye Milli Olimpiyat Komitesi’nin 6 oklu logoyu kullandığı iddiası
  • Deniz Gezmiş’e atfedilen “Eğer vatan zenginin gezdiği, fakirin yattığı yerse, vatan sağ olmasın” sözü
  • Diyanet’in düğününde dans etmenin zinanın ayakta yapılan şekli olduğunun söylendiği iddiası

 

4. Yalansavar

Yalansavar, özellikle alternatif tıp, bilimsel yanlışlar ve şehir efsaneleriyle mücadeleye odaklı, eleştirel düşünce ve bilim tutkunlarının bir araya gelerek oluşturduğu gönüllü bir platformdur. Özellikle şüpheli ve temelsiz iddiaları eleştirel düşünce ve bilimsel metodoloji merceği altında irdeleyerek geçerliliklerini değerlendirmek amacıyla çalışmalar yürütmektedir.

yalansavar.org adresinde paylaşılan güncel bazı başlıklar şunlardır:

  • Yanlış bilgi çağında depremler ve komplo teorileri
  • Lozan Antlaşması’nın 100. Yılında komplo teorileri ve gizli maddelerin izinde
  • Gıda alerjisi, goda intoleransı ve gerçekler
  • Astrolojiye inanmak için 10 yanılgı
  • Şeker-kanser ilişkisi ya da portakalın düşündürdükleri

 

5. Dezenformasyonla Mücadele Merkezi

Cumhurbaşkanlığı İletişim Başkanlığı’na bağlı Dezenformasyonla Mücadele Merkezi, kamuoyunda dolaşan yanlış, manipülatif ya da yanıltıcı bilgileri tespit etmek, doğruluğunu açıklamak ve resmi perspektiften karşılaştırmalı şekilde sunduğu çalışmalarda bulunmaktadır. Haftalık olarak Dezenformasyon Bülteni yayınlayan birim, bunları internet üzerinden duyurmaktadır (iletisim.gov.tr). Örneğin en son sayıda (182) ele alınan bazı konular şunlardır:

  • “Şehidimiz var, dedikleri üsteğmen resmi olarak şehit kabul edilmemiş, ailesine maaş bile bağlanmamış” iddiası
  • “Türkiye’nin suriye’de yaşayan dürzi topluluğunu hedef aldığı” iddiası
  • “İstanbul’da imara açılan askeri arazilere lüks konut ve ticaret projeleri yapılıyor” iddiası
  • “Aile ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı’nın özel kalem giderleri 2025’te yüzde 40 arttı” iddiası
  • “Bursa Mahmut Celalettin Ökten İmam Hatip Ortaokulu’ndan 39 öğrencinin 2025 LGS’de 500 tam puan aldı” iddiası

Sonuç olarak Türkiye’deki doğrulama platformları içerik üretimi, görsel doğrulama ve siyasal analiz açısından önemli bir seviyeye ulaşmış durumdadır. Ancak bazı platformlar gönüllülüğe dayalı olduğu için sürdürülebilirlik açısından desteğe ve akademik iş birliklerine ihtiyaç duymaktadır. Uluslararası örneklerle kıyaslandığında daha fazla sistematik arşivleme, anlık analiz ve çok dilli içerik üretimi gibi alanlarda gelişme potansiyelinin olduğu söylenebilmektedir.


ULUSLARARASI DOĞRULUK KONTROL AĞI

Uluslararası düzeyde International Fact-Checking Network (Uluslararası Doğruluk Kontrol Ağı) (IFCN), 2015 yılında, ABD merkezli bir medya araştırma ve gazetecilik okulu olan Poynter Enstitüsü tarafından kurulmuştur. Amacı, dünyadaki doğrulama platformları arasında etik ilkeleri standartlaştırmak, şeffaflık ilkesine dayalı bağımsızlık sağlamak ve doğruluk kontrolünün güvenilirliğini artırmaktır.

Buraya üye olmak isteyen platformlar editoryal bağımsızlık, şeffaf kaynak gösterimi, açık metodoloji, düzeltme politikası ve finansman açıklığı gibi temel ilkelere uymak zorundadır. Türkiye’de “Teyit.org” 2017 yılında bu ilkelere uyduğunu kanıtlayarak “IFCN imzacısı” statüsüne sahip olmuştur.

Öte yandan dünyanın birçok ülkesinde Türkiye’deki gibi çeşitli ve çok daha spesifik alanlara yönelik doğrulama platformları mevcuttur. Örneğin “Health Feedback” sağlık haberlerine yönelik yaptığı denetimlerle bu alanda öncü bir kuruluştur.

Eski adıyla Twitter olan X’in yapay zeka sohbet botu Grok’un da paylaşılan içerikleri doğrulama amacıyla kullanıldığını duymuş, görmüş ya da belki de kullanmışsınızdır. Ancak Grok’un doğrulama platformlarından farkı, internette yaptığı tarama ile soruların bilginin anlık olarak doğru olup olmadığını kısaca açıklamasıdır. Dolayısıyla bilginin gerçekliğine dair derinlemesine bir araştırma yaparak sonuç çıkaramamakta, hatta bu nedenle çoğu zaman yanlış ya da yanıltıcı bilgi üretebildiği de görülmektedir. Bu nedenle Grok’un doğrulama standartlarına sahip olmadığının da altı çizilmelidir.

Daha basit bir seçenek ise Google üzerinden yapılacak aramadır. İster metin ister görüntü olsun, Google üzerinden yapılacak arama ile de konuya ilişkin yapılmış paylaşımlara erişmek mümkündür. Ancak bu tarama sonrasında yine doğrunun izinin sürülerek analiz edilmesi şarttır. Bu analizi nasıl yapacağımızı ise bir önceki yazımızda anlatmıştım…


SON SÖZ: DİJİTAL VATANDAŞLIK SORUMLULUĞU

Günümüzde gerçek bilgiye ulaşmak sadece gazetecilerin, akademisyenlerin ya da doğrulama platformlarının sorumluluğu değildir.

 Her birimiz, bir içerik paylaştığımızda o bilginin taşıyıcısı, yani potansiyel yayıcısı oluruz.

Yani yanlış bilgiye karşı ilk savunma hattı biziz.

 İşte bu yüzden, dijital çağda bir paylaşım yapmadan önce şu beş adımı asla atlamamalıyız.

  1. Oku: İçeriği baştan sona dikkatlice oku. 
  2. Sorgula: Kaynağı kim, kim paylaşmış, ne zaman yazılmış, bağlamı ne, dili yönlendirici mi, abartı ya da duygusal kışkırtma içeriyor mu?
  3. Şüphelen: Çok çarpıcı, sansasyonel, yönlendirici, galayana getirici, bir takım duyguların uyanmasını sağlayan, çok uç, çok güzel ya da çok kötü ise şüphe et.
  4. Doğrula: Doğrulama platformlarına başvur. Google görsel aramaya başvur. İnternette sorgula, doğruluğunu kontrol etmeden ve doğrulamadan asla paylaşma. 
  5. Paylaşmadan önce bir kez daha düşün: Yarar mı, zarar mı verir? Panik yaratır mı? Nefret söylemine yol açar mı?

Paylaşmak özgürlüktür ama etkisini düşünmek sorumluluktur.